Teoria i praktyka terapii Gestalt
Dodane przez tpolomski dnia Marzec 15 2014 12:23:39

Teoria i praktyka terapii Gestalt. Część I. Elementarne wprowadzenie

Opracowanie Tomasz Garstka

Gestalt znaczy z niemieckiego - kształt, forma, postać, figura. Terapia Gestalt jest szkołą psychoterapii, która swą nazwę zaczerpnęła z akademickiego nurtu psychologii zwanego psychologią postaci lub gestaltyzmem.

Terapia Gestalt lokuje się w nurcie psychologii humanistycznej (zwanej także podejściem fenomenologiczno-egzystencjalnym w psychologii) obok takich koncepcji, jak terapia skoncentrowana na kliencie Rogersa i logoterapia Frankla. Tradycyjnie psychologia humanistyczna uważana jest za trzecią drogę wobec psychoanalizy (założenie o determinacji człowieka przez wczesną historię życia) i behawioryzmu (założenie o determinacji człowieka przez bodźce z otoczenia). Jednak niektórzy współcześni gestaltyści wskazują na behawiorystyczne inspiracje Gestaltu - zwłaszcza w sferze zainteresowań zmianą zachowań i trenowaniem nowych ról.

Poniżej przedstawiam twórcę i źrodła terapii Gestalt oraz przedstawiam w zarysie założenia tej szkoły psychoterapii wraz z koncepcja zaburzeń. W dalszej części artykułu prezentuję krótko zasady, metody i techniki terapii Gestalt.

1. Twórca


Twórcą terapii Gestalt jest Frederik Salomon Perls, ur. 8 lipca 1893 r. pod Berlinem w rodzinie żydowskiej. Od wczesnej młodości do 1956 roku związany był z różnymi grupami teatralnymi (m.in. "Dutsche Theatre" w Berlinie i "The Living Theater" w Nowym Yorku). W 1920 r. ukończył Akademię Medyczną i studiował psychologię pod kierunkiem Kurta Goldsteina. Własną terapię przechodził u psychoanalityków: Karen Horney, Heleny Deutsch, Edwarda Hitshmana i Wilhelma Reicha. Obracał się w gronie elit życia kulturalnego, filozoficznego i psychologicznego swoich czasów. Studiował fenomenologów (Husserl), egzystencjalistów (Heidegger, Buber) i holistów (Bergson). Poznawał filozofie Wschodu (buddyzm, zen i taoizm), medytując m.in. w świątyniach Japonii. Przed prześladowaniami nazistowskimi schronił się w Afryce Południowej. W 1942 r. ukazała się jego praca "Ego, głód i agresja". W 1946 wyemigrował na stałe do USA. W 1951 roku ukazała się tam jego książka "Terapia Gestalt". Datę tą uznaje się za oficjalne narodziny terapii Gestalt, której największy rozkwit miał miejsce po kontrkulturowym wybuchu 1968 r. w ramach nurtu psychologii humanistycznej i ruchu potencjału ludzkiego.

2. Źródła


Na powstanie, kształtowanie się, rozwój koncepcji i praktyki terapii Gestalt miało wpływ wiele czynników. Przedstawię je w paru grupach.

  1. Pierwszą grupę czynników tworzy osobista historia rodzinna Perlsa i jego osobowość. Wychował się w domu nie kochających się rodziców, odrzucającego i poniżającego go ojca oraz matki, stawiającej jako warunek miłości, osiągnięcie wspaniałości i wielkości przez jej syna. Perls buntował się przeciw patriarchalno-autorytarnym tradycjom żydowskiej rodziny. W wieku młodzieńczym przejawiał zaburzenia zachowania - uciekał z domu, podkradał pieniądze, fałszował podpisy, wagarował i został wyrzucany z gimnazjum. W dorosłym życiu charakteryzowało go spontaniczność, ciekawość, indywidualizm, ale też częste rozdrażnienie, autorytaryzm, rywalizacyjność, zgorzknienie. Rozpaczliwie bojąc się porzucenia wchodził w wiele przelotnych związków z kobietami. (Dane na podstawie biografii: M. Shepard, Fritz, New York 1975, Saturday Review Press). Nie bez znaczenia pozostaje także doświadczenie medytacyjne i teatralne Perlsa - o czym w dalszej części.
  2. Druga grupa czynników to wpływy filozoficzne. Za najważniejsze należy uznać:

 

  1. Na trzecią grupę czynników składa się psychologiczne przygotowanie Perlsa w zakresie psychologii postaci (Gestalt) Wertheimera, Kohlera i Koffki, teorii pola Kurta Lewina oraz holistycznej teorii organicystycznej Golsteina. Gestaltyzm zakładał, że życie psychiczne nie jest kompleksem elementów, lecz składa się z pewnych całości (gestaltów) mających swoistą formę, o własnościach nie dających się sprowadzić do sumy cech składników tych całości. Z psychologii postaci Perls przejął prawa percepcji dotyczące figury-tła, prawo pregnancji (percepcyjne "domykanie się" figury) i efekt Zeigarnik (tendencja do kończenia niedokończonych sytuacji) oraz rozumienie wglądu jako reorganizacji w spostrzeganiu sytuacji. Przesunął jednak akcenty z procesów percepcji na emocje i odrzucił eksperymentalny, naukowy sposób postępowania w tworzeniu i weryfikacji teorii. Od Lewina przejął m.in. koncepcję kontaktu granicznego ze środowiskiem, polaryzacji wewnętrznej. Natomiast od Goldsteina Perls przejął głównie koncepcję samoaktualizacji i samoregulacji organizmu w kontakcie z otoczeniem.
  2. Podstawową rolę odegrała w kształtowaniu się terapii Gestalt psychoanaliza. Perls przejął z niej założenia o uwarunkowaniu aktualnych zachowań przez nieprzepracowane, wczesnodziecięce przeżycia, o konfliktach wewnętrznych (w Gestalcie: top-dog i under-dog jako analogie superego i id). Także technika "kontinuum świadomości" wywodzi się z techniki wolnych skojarzeń. Przede wszystkim jednak Perls budował Gestalt w opozycji do psychoanalizy, co ujmując rzecz skrótowo sprowadzało się do:


Niezwykle ważną rolę odegrał w powstaniu Gestaltu psychoanalityk Perlsa - Reich, zwracając jego uwagę na zjawisko oporu przejawiającego się w ciele, funkcjonalnej jedności procesów cielesnych i psychicznych, pozytywną koncepcją agresji, rolę oddechu w odczuwaniu emocji i generalne skupienie się bardziej na formie niż na zawartości wypowiedzi.

  1. Ważne miejsce zajmują też w kształtowaniu się terapii Gestalt teatralne doświadczenia Perlsa oraz psychodrama Moreno. Z niej Perls przejął zasadę uaktualniania i dramatyzacji przeżyć z przeszłości (dramy gestaltowskie), techniki psychodramatyczne eksperymentowania i zamiany ról, dialogu z aspektami własnej osoby oraz grupową formułę terapii.

 

3. Teoria

 

3.1. Założenia teoretyczne

 

  1. Organizm zmierza do osiągnięcia stanu pełni funkcjonowania - dopełnienia całości (Gestaltu), skompletowania wewnętrznej organizacji. W figury (postacie, całości, Gestalty) organizują się wszelkie aspekty ludzkiego funkcjonowania: spostrzeganie, emocje, potrzeby, myślenie itp. Zasada pregnancji (domykania czy dopełniania figury, skompletowania całości, uzupełniania braków) jest podstawowym prawem funkcjonowania gestaltów. Niedopełnione figury ("niezakończone sytuacje") stanowią motywację naszych działań, np. głód jest niedomkniętą figurą, która motywuje nas do szukania pokarmu i dopełnia się przez jego przyjęcie, strawienie i zasymilowanie.
  2. Jednostka funkcjonuje dzięki procesowi permanentnej samoregulacji - zaspokaja potrzeby i utrzymuje równowagę w zmieniających się warunkach. Obowiązuje tu prawo dominującej potrzeby (figury na tle) - w normalnych warunkach jedna figura wpływa na funkcjonowanie człowieka aż do jej domknięcia i wyłonienia się kolejnej figury.
  3. Jednostka funkcjonuje w polu środowiska, które stanowi jej całe otoczenie. Jednostka wyodrębnia się z pola środowiska dzięki granicom. Kontakt graniczny stanowi proces agresywnego (w rozumieniu teorii Gestalt) wkraczania w środowisko, selekcji treści poprzez ich rozdrabnianie i "smakowanie" (agresja dentalna w pobieraniu pokarmu jest pierwowzorem tego procesu) oraz asymilacji treści pożytecznych i odrzucenia "toksyn" (nie tylko pokarmowych). Samoregulacja jest procesem kontaktu-wycofania, asymilacji-eliminacji.
  4. Człowiek jest całością funkcjonalną. Całość organizmu ma prymat nad sztucznie wyróżnianymi częściami. Organizm jako całość reaguje i oddziałuje na otoczenie, angażując w te działania różny poziom energii.
  5. Podstawowym procesem integrującym działanie organizmu jest świadomość (ang. awareness), rozumiana jako ciągła orientacja w stanie i przebiegu zjawisk i procesów zachodzących w organizmie. Teoretycznie można wyróżnić trzy sfery, które obejmuje świadomość: bodźce zewnętrzne, pobudzenia (emocje i doznania wewnątrzcielesne) oraz myśli. Świadomość jest zawsze świadomością w teraźniejszości ("tu i teraz"). Tylko świadomość umożliwia podejmowanie adekwatnych działań zmierzających do przywrócenia równowagi.
  6. Cykl samoregulacji i doświadczania przebiega zgodnie z modelem Zinkera: pojawia się potrzeba (figura wyodrębnia się z tła i organizuje nasze zachowanie), następuje mobilizacja energii, działanie mające na celu zaspokojenie potrzeby (domkniecie figury), po czym następuje kontakt (zaspokojenie potrzeby) i wycofanie się (stopienie się figury z tłem, utrata znaczenia).
  7. Specjalna formą kontaktu jest kontakt z drugim człowiekiem w relacji dialogu Ja-Ty, przeciwstawianego uprzedmiatawiającej relacji Ja-To (widoczne inspiracje filozofią Bubera). W kontakcie, w relacji tworzy się świadomość własnego Ja. Tożsamość powstaje na granicy kontaktu z drugim człowiekiem, a kontakt zawsze powoduje zmiany w podmiocie, partnerze relacji i samej relacji.
  8. Człowiek jest odpowiedzialny za swoje decyzje. Im bardziej jest świadomy, tym bardziej jest wolny.

 

3.2. Koncepcja zaburzeń


Nawiązując do wcześniej przedstawionych założeń teoretycznych można przedstawić koncepcje zaburzeń w terapii Gestalt (odnośniki dotyczą odpowiednich punktów z paragrafu 3.1.).

  1. Przyczyn zaburzeń możemy upatrywać w istnieniu zbyt wielu "niedomknietych sytuacji" z przeszłości, które wiążą naszą energię i ograniczają wolność naszych wyborów.
  2. U podstaw wszystkich zaburzeń tkwi zakłócenie procesu samoregulacji. Następuje zachwianie równowagi wewnątrz organizmu i w wymianie z otoczeniem. Powstające figury nie są domykane, a organizm nie może się od nich uwolnić. Naturalny przepływ procesu samoregulacji ulega zahamowaniu. Ten stan nazywany jest impasem.
  3. Zakłócenie samoregulacji przejawia się w zaburzeniach kontaktu granicznego. Ich pierwotnym źródłem są zakłócenia agresji dentalnej. Mogą być one spowodowane, np. karmieniem dziecka pokarmem płynnym, gdy powinno już gryźć, a więc blokowanie jego naturalnej agresji w kontakcie z otoczeniem. Zaburzenia kontaktu granicznego można podzielić (za Perlsem) na:
    1. zaburzenia mięśniowo-motoryczne, przejawiające się w mięśniowym opancerzeniu charakteru i ograniczaniu naturalnego oddychania (widoczne inspiracje Reichem), będące wynikiem blokowania naturalnego przepływu energii agresywnej na zewnątrz i prowadzące do dysharmonii w ciele (tzw. rozszczepienia w ciele);
    2. mechanizmy obronne; wymienia się 5 mechanizmów, z których dwa pierwsze inspirowane są w wyraźny sposób psychoanalizą; mechanizmy obronne w Gestalcie rozumiane są głównie jako źródła patologii i nie posiadają funkcji przystosowawczej:

 

  1. Powstawanie zaburzeń można potraktować też jako wynik zakłócenia jedności organizmu, poprzez wytworzenie wewnętrznej polaryzacji. Ma ona miejsce, gdy zaprzeczona jest naturalność i tłumione są pewne obszary życia. Dochodzi do podziału na dobrą i złą część. Człowiek stara się rozwijać jedną, ale przez to podział staje się coraz wyraźniejszy, dotkliwszy i coraz więcej energii idzie na utrzymanie nieakceptowanego aspektu w ukryciu. Tak powstaje sztywna "zbroja" charakteru
  2. Zaburzenia można widzieć także jako zaburzenia świadomości, które (za Perlsem) można podzielić na:
    1. zaburzenia sensoryczne, polegające na odcięciu się od odczuwania, zmysłowej "martwocie" ciała;
    2. zaburzenia emocjonalne, polegające na blokowaniu uczuć i przyjmujące postać nerwicy, która (wg Perlsa) składa się z 5 warstw oddzielających człowieka od doświadczania autentycznego Ja (można też mówić o warstwach Ja):

 

  1. Zaburzenia można też rozumieć jako bloki (przerwy) na poszczególnych etapach cyklu samoregulacji. Może to być:
    1. Przerwa miedzy wycofaniem się a doznawaniem. Przejawia się ona stanem oderwania, nierealności, odcięcia od rzeczywistości. Ma miejsce w stanach psychotycznych, "podróżach" narkotycznych, stanach głębokiego transu.
    2. Przerwa miedzy doznawaniem a uświadomieniem. Wrażenia są odbierane, ale są niezrozumiałe dla podmiotu, jak np. w atakach paniki gdzie nierozpoznawalny jest lęk, zaburzeniach konwersyjnych gdzie nierozpoznawalne jest seksualne znaczenie doznań cielesnych. Dominującym mechanizmem obronnym w ujęciu psychoanalitycznym była by tu represja (wyparcie).
    3. Przerwa miedzy uświadomieniem a mobilizacją energii. Następuje blokada w obawie przed przeżywaniem podniecenia, gniewu, miłości. Blokada ta przejawia się w ciele - pancerzu mięśniowym i zakłóceniach głębokości i toku oddychania. Ma miejsce w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych i depresjach. Dominującym mechanizmem jest tu introjekcja: przejęte poglądy innych na to co dobre a co złe utrudniają naturalna mobilizację energetyczną.
    4. Przerwa miedzy mobilizacją energii a działaniem. Występuje w chorobach psychosomatycznych (np. nadciśnienie, zwyrodnienia stawowo-mięśniowe, wrzody) - niewydatkowana energia powoduje bloki w ukrwieniu i dotlenieniu narządów wewnętrznych a w konsekwencji - strukturalne zmiany w tych narządach. Podstawowym mechanizmem jest tu retrofleksja: ktoś wydatkuje energię do środka zamiast na zewnątrz oraz usiłuje zdobyć ją od siebie zamiast czerpać ze środowiska.
    5. Przerwa miedzy działaniem a kontaktem. Charakteryzuje ona powierzchowne osoby histeryczne, które nie konsumują i nie doświadczają w pełni tego do czego doprowadziły (np. nie doznają rozkoszy w kontakcie seksualnym ani zadowolenia w spożywaniu pokarmu).
    6. Przerwa miedzy kontaktem a wycofaniem się. Mamy z nią do czynienia w przypadku osób zależnych, uzależnień, perfekcjonizmu, manii, zaburzeń snu. Przejawia się w nieumiejętności kończenia, rozstawania się, rezygnowania. U jej podłoża leży lęk przed samotnością, wiecznym głodem, śmiercią.

 

  1. Istotna cechą zaburzeń wg teorii Gestalt jest zakłócenie kontaktu z drugim człowiekiem polegające na próbach sprowadzenia go do pozycji To, wchodzenia samemu w taką pozycję, zamazywania granic jednostkowych lub unikania kontaktu.
  2. Osoba cierpiąca usiłuje nie brać odpowiedzialności za swój stan psychiczny. Tym samym pogłębia swoje cierpienie i uniemożliwia zmianę. Wg teorii Gestaltu, tylko wzięcie odpowiedzialności za siebie "tu i teraz" umożliwia zmianę, decydowanie za siebie.

 

4. Terapia

 

4.1. Cel


Celem terapii Gestalt jest odblokowanie naturalnego procesu samoregulacji i przywrócenie jednostce poczucia odpowiedzialności za swoje życie. Trzeba zaznaczyć w tym miejscu, że terapia Gestalt nie ma poprzestawać jedynie na poszerzaniu świadomości, ale też ma prowadzić do konkretnych zmian życiowych, za które jednostka ma wziąć odpowiedzialność.
Paradoksalna teoria zmiany Perlsa głosi, że człowiek staje się tym, kim jest, a nie tym, kim chciałby być. Prawdziwa zmiana jest akceptacją dla siebie, a przynajmniej akceptacja ta jest warunkiem dla osiągania zmian przez świadome podejmowanie decyzji.

4.2. Formy terapii

 

Terapia grupowa


Podstawową formą terapii w Gestalcie jest udział w małej grupie prowadzonej przez terapeutę (czasem z koterapeutą). Sesje trwają 2-3 godziny, 1-2 razy w tygodniu. Czasem grupa pracuje w postaci 8-10-cio godzinnych "maratonów". Klasyczną formą terapii w grupach gestaltowskich jest tzw. indywidualna praca na tle grupy, tzn. osoba chętna pracuje nad "niedomkniętą figurą" na środku, prowadzona i wspierana przez terapeutę, który proponuje jej różnego typu doświadczenia i ćwiczenia. Czasem wyjściem do prac indywidualnych są wspólne doświadczenia grupowe. Ostatnio gestaltyści w mniej dyrektywny sposób pozwalają toczyć się naturalnemu procesowi grupowemu. Wtedy prace indywidualne pojawiają się dopiero na pewnym etapie dojrzałości grupy.

Terapia indywidualna


Coraz większą popularność zdobywa indywidualna terapia Gestalt, w tym jej formy długoterminowe Opiera się ona przede wszystkim na obserwowaniu i komentowaniu procesu rozwoju "dialogującego" spotkania czy "dialogicznej" relacji (jak mówią gestaltyści, odwołując się do myśli Bubera). W terapii tej w mniejszym stopniu lub wcale nie używa się gotowych ćwiczeń. Treścią terapii jest przebieg procesu kontaktu i wycofania w relacji terapeuta-klient.

4.3. Zadania terapeuty


Główne zadania terapeuty to (cytując za Melibrudą i Yontefem):


Od terapeuty Gestalt wymaga się ponadto, aby:

 

4.4. Zasady terapii


W terapii grupowej uczestnikom przekazywane są reguły praktyczne dotyczące ich udziału w grupie (wg Zinkera). Podstawowe zasady to:


W dialogującej terapii Gestalt (opartej o egzystencjalistyczną filozofię dialogu) podstawowymi zasadami, jakimi kieruje się terapeuta są (wg Yontefa):


Takie działania jak uspokajanie klienta psychotycznego lub kierowanie go na hospitalizację lub po pomoc socjalną, wynikają z pozostawania w szerszym polu środowiska społecznego. Podejmując te, niejednokrotnie konieczne działania, terapeuta dialogującego Gestaltu wykracza poza swoją rolę psychoterapeutyczną i relację Ja-Ty.

4.5. Etapy procesu terapeutycznego. Techniki terapeutyczne


Przebieg terapii Gestalt jest określony przez naturalny proces wyłaniania się figury jej domknięcia i rozpadu oraz rytm kontaktu i wycofania w dialogu czy kontakcie terapeutycznym. Proces ten można próbować ująć w postaci pewnych faz (wg Chu):

Faza wstępna. Analiza oporu i zawieranie kontraktu


Tak jak to wcześniej powiedziano opór jest w Gestalcie szanowany. Przejawia się nie tylko werbalnie ale i poprzez ciało. Opór prowadzi do ukrytych postaci (Gestaltów), dlatego należy go odkrywać, wzmacniać (np. proponując w ćwiczeniu doprowadzenie go do przesady) i eksplorować. Niektórzy terapeuci obywają się bez tego pojęcia (opór jest takim samym aspektem Ja klienta jak inne), inni uważają opór jako przejaw źle zawartego kontraktu terapeutycznego, w którym klient nie przyjął odpowiedzialności za udział w terapii. Enright zaleca następujące kroki, aby uniknąć zakłócającego oporu w terapii:


Opisana procedura może być wstępem do dłuższej terapii lub stanowić samodzielną formę terapii krótkoterminowej.

Faza I. Uświadomienie


Świadomość (ang. awarness) jest w Gestalcie rozumiana jako środek, przy pomocy którego jednostka reguluje samą siebie z własnego wyboru (w przeciwieństwie do reagowania nawykowego). Fenomenologiczna metoda Gestalt ma doprowadzić do uświadomienia (poszerzenia pola świadomości) poprzez poszukiwanie tego, co dane, oczywiste (lecz ukryte) w aktualnej ("tu i teraz") sytuacji jednostki i jej środowisku. Wgląd w Gestalcie jest rozumiany sensorycznie - polega na percepcyjnym, zmysłowym, emocjonalnym doświadczeniu na nowo siebie i swojej sytuacji. Wgląd nie jest wynikiem interpretacji, rozumienia lecz odkrycia, przeżycia. Techniki Gestalt służące wzrostowi uświadomienia, to:

 

Faza II. Branie odpowiedzialności, integracja, decydowanie


W tej fazie klient świadom swego stanu zaczyna przyjmować odpowiedzialność za swoje zachowania, przeżycia i objawy. Rozumie, że sam je produkuje i decyduje o ich zmianie bądź o pozostaniu przy nich. Integracja oznacza zaakceptowanie tego, jakim się jest, z tym, co do zmiany nie jest możliwe. Techniki Gestalt ułatwiające przyjmowanie odpowiedzialności, to:

 

Faza III. Eksperymentowanie


W tej fazie klient przekształca decyzje (deklaracje werbalne) w działania, sprawdza ich skuteczność, ćwiczy nowe sposoby zachowań. Techniki Gestalt ułatwiające eksperymentowanie, to:

 

Faza IV. Konsolidowanie


W tej fazie klient przenosi nowe wyuczone zachowania do sytuacji w życiu codziennym, sprawdza je, różnicuje, modyfikuje. W ten sposób osiąga samokontrolę i samostanowienie, w zgodzie z naturalną regulacją organizmiczną potrafi zaspokajać swe potrzeby.
Podstawowa technika Gestalt ułatwiające konsolidowanie, to tzw. "zadania domowe" czyli proponowane do ćwiczenia w życiu codziennym zachowania.
Ważne jest by techniki Gestalt były jedynie środkiem do poszerzania świadomości klienta, a nie tylko efektowną prezentacją umiejętności terapeuty. Niektórzy terapeuci Gestalt, zwłaszcza prowadzący indywidualną terapię długoterminową, obywają się bez używania tych technik, za główne narzędzie swej pracy uznając dialog.

4.6. Wskazania do terapii


Terapia Gestalt jest zalecana przez psychoterapeutów tej orientacji (por. Chu) w leczeniu zaburzeń psychosomatycznych, fobii, depresji, nerwicach natręctw i u osób cechujących się lękliwością, zahamowaniem, perfekcjonizmem, czy paranoicznością.
Ponadto trening Gestalt stosowany jest w przypadku osób nie szukających pomocy terapeutycznej, ale jako metoda samopoznania i rozwoju potencjału osobowości.
Jak twierdzą terapeuci Gestalt, mniejsze zastosowanie znajduje terapia Gestalt w czystej postaci w leczeniu histerii, psychozy i uzależnień. W tych przypadkach zalecają jej łączenie z innymi podejściami (np. analizą transakcyjną, podejściem poznawczym).
Podejście Gestalt wykorzystywane jest często w eklektycznej psychoterapii. Bywa łączone z analizą transakcyjną (Berne), terapią Rogersowską, psychodramą (Moreno), psychologiczną pracą z ciałem (Rolf, Lowen).



Bibliografia (do części I)

O mnie >>

Dyplomy i ukończone kursy >>

Doświadczenie >>

Zakres usług >>